تکنیک CF DNA چیست؟
روش غربالگری غیرتهاجمی می‌باشد که با آن غالبا غربالگری تریزومی ۲۱ (سندرم داون)، تریزومی ۱۸، تریزومی ۱۳ و آنوپلوئیدی‌های کروموزوم‌های جنسی با استفاده ازCF DNA [1] یا DNA جنینی آزاد در جریان خون مادر قابل انجام می‌باشد.
با تست CF DNA ، ۹۹-۹۸٪ جنین‌های مبتلا به سندرم داون، در همان دوران حاملگی، شناسایی می‌شوند اما به دلیل نتایج مثبت و منفی کاذب مشاهده شده، به عنوان تست غربالگری در نظر گرفته شده و تست تشخیصی نیست.
قابل ذکر است که تست‌های تشخیصی با استاندارد طلایی، روش‌های تهاجمی (آمنیوسنتز یا نمونه‌گیری از پرزهای کوریون) برای تعیین کاریوتایپ جنین می‌باشند و در افرادی که تست CF DNA آنها مثبت باشد، نیز توصیه می‌گردد.
منشا CF DNA چیست؟
منشا DNA آزاد در گردش خون مادر، CF DNA مادر و جفت جنین می‌باشد. منشا CF DNA جنینی در گردش خون مادر، آپوپتوز سلول‌های پلاسنتا [۲] و سلول‌های هماتوپوئتیک مادری می‌باشد. همچنین آپوپتوز اریتروبلاست‌های جنینی، ایجاد CF DNA می‌نماید که از جفت عبور کرده و وارد گردش خون مادر می‌گردد. این DNA در گردش، قطعه قطعه بوده و هر قطعه سایزش ۲۰۰-۵۰ جفت باز می‌باشد.
تست CF DNA در چه زمانی از بارداری قابل انجام می‌باشد؟
CF DNA جنینی از هفته ۵ بارداری تا معمولا هفته ۹ بارداری قابل جداسازی از خون مادر می‌باشد. غلظت نسبیCF DNA جنینی با افزایش سن بارداری تا تقریبا هفته ۲۰، به میزان ۰٫۱% در هفته و پس از آن تا زمان زایمان به میزان ۱% در هفته به شدت افزایش می‌یابد.
CF DNA چه زمانی از خون مادر ناپدید می‌گردد؟
پس از زایمان، CF DNA جنینی به سرعت از گردش خون مادر ناپدید می‌شود، در یک زن سالم باردار، نیمه عمر آن تقریبا ۱ ساعت است و ۲ روز پس از زایمان کاملا حذف می‌گردد.
میزان شکست در تست CF DNA چقدر است؟
د ر ۱-۵% از تست های غربالگری CF DNA، با شکست مواجه می‌گردد. به طور کلی میزان تشخیص در تریزومی ۲۱، ۱۸ و ۱۳، ۹۷% با مثبت کاذب ۱٫۲۵% می‌باشد.
آیا احتمال اشتباه در این تست وجود دارد؟
بله، به طور کلی هر حالتی که سبب گردد DNA غیر از DNA جنین مورد بررسی قرار گیرد سبب موارد مثبت و یا منفی کاذب می‌شود.
چه مواردی سبب می‌گردد که علیرغم مبتلا بودن جنین، در تست CF DNA اختلال کروموزومی مشاهده نگردد:
۴ فاکتور می‌توانند میانگین CF DNA را کاهش داده و با وجود بیمار بودن جنین، منجر به پاسخ ندادن تست و یا ایجاد پاسخ منفی کاذب گردند:
- سن بارداری پایین: تا قبل از هفته دهم بارداری، CF DNA به طور قابل توجهی کم می‌باشد و نیاز است تا غربالگری در هفته دهم وبیشتر انجام گردد، که در این زمان تقریبا سهم DNA جنین، ۴% سهم کل CF DNA مادری می‌باشد. CF DNA جنینی تقریبا ۱۳% از CF DNA کل را در گردش خون مادر در اواخر سه ماهه اول و اوایل سه ماهه دوم تشکیل می‌دهد و در حوالی زایمان تقریبا به ۵۰% کل CF DNA مادری می‌رسد.
- نمونه‌گیری نا صحیح: نمونه‌گیری صحیح و پایداری DNA، نقش بسزائی در سهم DNA جنینی دارند، به طوری که لیز شدن تعداد کمی از سلول‌های سفید خونی، نمونه را بسیار رقیق می‌کند. برای حل این مشکل باید نمونه خون را در لوله‌های استاندارد حاوی EDTA جمع آوری نمود و در عرض ۶ ساعت سانتریفیوژ کرد. پلاسمای حاصل در فریزر -۸۰°C پایدار می‌باشد، البته لوله‌هایی هم هستند (cell-free DNA BCT) که نمونه درون آنها تا ۵ روز در دمای اتاق قابل نگهداری می‌باشد و نباید در یخچال یا فریزر قرار گیرند.
- چاقی: هرچه وزن مادر (BMI) افزایش یابد، سهم DNA جنین کاهش می‌یابد که با افزایش حجم پلاسما در مادران چاق در ارتباط می‌باشد.
- کاریوتایپ جنین: سهم DNA جنینی در هفته‌های ۲۰-۱۰ در جنین‌های مبتلا به تریزومی ۱۸ (به طور میانگین ۹%) کمتر از حاملگی با جنین سالم (به طور میانگین ۱۳%) یا حاملگی با جنین مبتلا به سندرم داون (به طور میانگین۱۵% ) می‌باشد. این امر توجیه کننده میزان بالای شناسایی در تریزومی ۲۱ نسبت به تریزومی ۱۸ است. سهم CF DNA جنینی در تریزومی ۱۳، سندرم ترنر و همچنین در جنین‌های تریپلوئید بسیار پایین می‌باشد.
در آنوپلوئیدی‌های کروموزوم X، میزان تشخیص پایین‌تر و میزان شکست بالاتر می‌باشد. علت ۵۰% از شکست‌ها در این روش، میزان کم DNA جنینی (کمتر از ۴%) می‌باشد. در موارد شکست معمولا مجددا نمونه‌گیری تکرار می‌شود و در ۲/۳ موارد موفقیت آمیز می‌باشد.
در چه مواردی جنین سالم و تست CF DNA به طور کاذب مثبت گزارش می‌گردد؟
- موزائیسم محدود به جفت: از آنجاکه منبع اصلی CF DNA جنینی در گردش خون مادر، سلول‌های جفت هستند، در تست CF DNA نتایجی در ارتباط با جفت خواهیم داشت که ممکن است در مغایرت با جنین باشد. این مورد در ۱-۲% حاملگی ها مشاهده می‌گردد.
- مواردی که بارداری دو قلو بوده ولی یکی از جنین‌ها مرده است(Demised twin): چنانچه قل مرده آنوپلوئید باشد، این حالت رخ می‌دهد، زیرا جفت مربوط به قل از بین رفته، هفته‌ها پس از مرگ باعث ورود DNA به خون می‌شود.
- موزائیسم مادری: موزائیسم در کروموزوم‌های مادر، به عنوان ناهنجاری در جنین در نظر گرفته می‌شود.
- سرطان مادری: وقوع بیش از یک آنوپلوئیدی نادر بوده و می‌تواند نشان دهنده بدخیمی و آزاد شدن DNA حاصل از تومور به گردش خون مادر باشد.
- مسائل تکنیکی: اشتباه شدن نمونه‌ها و یا جابجا شدن آنها با هم.
- گیرنده پیوند: چنانچه دهنده پیوند به مادر، مرد باشد، در تست CF DNA جنین مذکر شناسایی می‌گردد.
به طور کلی چه مواردی فرد را کاندید CF DNA می‌نماید؟
در مورد سندرم داون سن بالای مادر >=35 ، یافته‌های غیر طبیعی اولتراسوند (افزایش NT)، نتایج غیر طبیعی تست غربالگری سرم، سابقه وجود آنوپلوئیدی در خانواده(حاملگی آنوپلوئید در گذشته) یا والدین حامل ترانسلوکاسیون روبرتسونین (جابجایی بالانس خطر ساز برای تریزومی ۱۳ یا ۲۱) از جمله مواردی است که فرد را کاندید CF DNA می‌نماید.
آیا امکان تشخیص جنسیت جنین با استفاده از این روش قبل از تشخیص با اولتراسوند وجود دارد؟
بله، در هفته ۱۳-۱۰ قابل انجام است اگر چه به نوعی استفاده غیر پزشکی از تست‌های دوران بارداری محسوب شده و با توجه به عواقبی که می‌تواند داشته باشد از جمله سقط غیرقانونی جنین به علت جنسیت، توصیه نمی‌گردد.
پس از انجام تست CF DNA قدم بعدی چیست؟
چنانچه نتیجه تست مثبت باشد، انجام تست‌های تشخیصی تهاجمی (آمنیوسنتز، کاریوتایپ و …) برای تایید نتیجه تست ضروری است.
تهیه کننده: دکتر سمیرا ساعی راد
[۱] Cell-Free DNA
[۲] Syncytiotrophoblast